چىلاننىڭ ئۆستۈرۈلۈش تارىخى ناھايىتى ئۇزۇن. خەلق ئارىسىدا «كۈندە يېسەك ئون تال چىلان، دوختۇر ئىزدىمەيسەن ھەريان»،«كۈندە يېسەڭ ئۈچ تال چىلان، قېرىماي ياش تۇرسەن ھامان» دېگەن گەپلەر بار.

ئوزۇقلۇق تەركىبى ۋە رولى

چىلان تەركىبىدە ۋىتامىن C، ۋىتامىن E ھەمدە كالتسىي، فوسفور، تۆمۈر قاتارلىق مىنېرال ماددىلار بار. 

چىلان تەركىبىدىكى ۋىتامىن  Cنىڭ مىقدارى ھەر 100 گرام چىلاندا 380-600 مىللىگرامغا يېتىدۇ، ۋىتامىن E نىڭ مىقدارىمۇ تۈرلۈك مېۋىلەرنىڭ ئارىسىدا بىرىنچى ئورۇندا تۇرىدۇ. چەت ئەللەردىكى بىر تۈرلۈك كلىنىكىلىق تەتقىقاتتىن مەلۇم بولۇشىچە، ئۇدا چىلان ئىستېمال قىلىپ بەرگەن بىمارنىڭ سالامەتلىكىنىڭ ئەسلىگە كېلىشى نوقۇل ھالدا ۋىتامىن ياسالمىلىرىنى ئىستېمال قىلغان بىمارغا قارىغاندا ئۈچ ھەسسىدىن ئارتۇق تېز بولغان. شۇڭا، چىلان «تەبىئىي ۋىتامىن كۇمىلىچى» دېگەن چىرايلىق نامغا مۇيەسسەر بولغان. 

چىلاننىڭ تەمى تاتلىق، تەبىئىتى مۆتىدىل بولۇپ، قۇۋۋەتنى تولۇقلاش، قاننى تولۇقلاپ، نېرۋىنى تىنچلاندۇرۇش رولى بار، ئۇنى تال-ئاشقازىنى زەئىپلەشكەنلەر، قان ئازلىققا گىرىپتار بولۇپ، بەدىنىنى سوغۇق قاپلاپ كەتكەنلەر، ئاشقازان-ئۈچەي كېسىلى سەۋەبىدىن ھەزىم قىلىشى ناچارلاشقانلار، چوڭ تەرىتى سۇيۇق كېلىدىغانلار، چارچاپ ماغدۇرسىزلىق ھېس قىلىدىغانلار، بەدەن قۇۋۋىتى ۋە قان قۇۋۋىتى يېتەرسىز، خىلىتى زىيانغا ئۇچرىغانلار، يۈرىكى سىقىلىدىغانلار، ئۇيقۇسىزلىققا گىرىپتار بولغانلارغا ئىشلىتىلىشكە بولىدۇ. 

چىلان نېرۋا سىستېمىسىنىڭ قوزغىلىش دەرىجىسىنى تەڭشەيدۇ، جىگەرنىڭ ئىقتىدارىنى قوغدايدۇ. چىلان تەركىبىدە يەنە راك ھۈجەيرىلىرىنى تورمۇزلايدىغان، ھەتتا راك ھۈجەيرىلىرىنى نورمال ھۈجەيرىلەرگە ئكزگەرتىدىغان ماددا بار. 

ھەمىشە يېڭى چىلان ئىستېمال قىلىپ بەرگەنلەر ئۆتتە تاش پەيدا بولۇش كېسىلىگە ناھايىتى ئاز گىرىپتار بولىدۇ، بۇ يېڭى چىلان تەركىبىدە مول ۋىتامىن C بار بولۇپ، بەدەندىكى ئوشۇقچە خولېستېرولنى ئۆت سۇيۇقلۇقى كىسلاتاسىغا ئايلاندۇرۇۋېتىدىغانلىقىدىندۇر. خولېستېرول ئازايسا، ئۆت تېشى شەكىللىنىشىنىڭ ئېھتىماللىقىمۇ شۇنىڭغا ئەگىشىپ ئازىيىدۇ. 

چىلاننىڭ سۆڭەك شالاڭلىشىش ۋە قان ئازلىقنىڭ ئالدىنى ئېلىش-داۋالاشتا مۇھىم رولى بار، كېسەلدىن كېيىن تېنى ئاجىزلاپ كەتكەنلەر ئۈچۈنمۇ ناھايىتى ياخشى قۇۋۋەت تولۇقلاش رولى بار. 

 چىلان ئادەم بەدىنىنىڭ كېسەلگە قارشى تۇرۇش ئىقتىدارىنى يۇقىرى كۆتۈرىدۇ ھەمدە راك ھۈجەيرىلىرىنى تورمۇزلايدۇ. چىلان يەنە قان تومۇرلارنى يۇمشىتىپ، بۇ ئارقىلىق قان بېسىمنى تۆۋەنلىتىدۇ، شۇڭا ئۇنىڭ يۇقىرى قان بېسىم كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئېلىش-داۋالاش رولى بار. 

چىلان سەزگۈرلۈكى ئېشىپ كېتىشكە قارشى تۇرىدۇ، سېسىق، غەلىتە پۇراقلارنى يوقىتىدۇ، نېرۋىنى تىنچلاندۇرىدۇ، مېڭىنى ساغلاملاشتۇرىدۇ، ئىشتىھانى كۈچەيتىدۇ.

ئىستېمال قىلىشتا بىلىۋېلىشقا تېگىشلىك ئىشلار

چىلان ئوتتۇرا ياشلىقلار، ياشانغانلار، ياش-ئۆسمۈرلەر، ئاياللارنىڭ كۆڭۈلدىكىدەك تەبىئىي ساغلاملىق يېمەكلىكى، شۇنداقلا كېسەلدىن كېيىن بەدەننى قۇۋۋەتلەندۈرىدىغان ئېسىل بۇيۇمدۇر. لېكىن قورسىقى ئېسىلىدىغان، ئاشقازىنى چىڭقىلىدىغانلار چىلان ئىستېمال قىلىشتىن پەرھىز تۇتۇشى لازىم. 

چىلان ئادەتتە قۇرۇتۇپ ئىستېمال قىلىنىدۇ، چىلان شورپىسى قاينىتىپ ئىستېمال قىلىسىمۇ بولىدۇ. چىلاننىڭ پوستى تەركىبىدە مول ئوزۇقلۇق ماددىلار بولىدۇ، شورپا قايناتقاندا ئۇنى پوستى بىلەن بىللە قاينىتىپ ئىچىش كېرەك. 

دېھقانچىلىق دورىلىرىنىڭ قالدۇق زەھىرىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن، چىلاننى ئىستېمال قىلىشتىن بۇرۇن پاكىز يۇيۇۋەتكەندىن كېيىن %0.1-%0.2 لىك مارگانسوپ ئېرىتمىسىگە بىر قېتىم چىلاپ دېزىنفېكسىيە قىلىپ، ئاندىن ئىستېمال قىلسىمۇ بولىدۇ. 

سېسىپ قالغان چىلاندا باكتېرىيىلەرنىڭ تەسىرىدە مېۋە كىسلاتاسى ۋە مېتىل ئىسپىرت ھاسىل بولغان بولىدۇ، ئادەم بۇنداق چىلاننى ئىستېمال قىلسا باش قېيىش، كۆرۈش قۇۋۋىتى توسالغۇغا ئۇچراش قاتارلىق زەھەرلىنىش ئالامەتلىرى پەيدا بولىدۇ، ئېغىر بولغاندا ھاياتىغا خەۋپ يېتىشى مۇمكىن. شۇڭا بۇنداق چىلاننى ھەرگىز ئىستېمال قىلماسلىق كېرەك. 

چىلان يېگەندە، چىلان پوستى ئاسانلا ئۈچەيدە تۇرۇپ قېلىپ، ئاسانلىقچە چىقىپ كەتمەيدۇ، شۇڭا چىلان يېگەندە ئامال بار چىلان پوستىنى تۈكۈرۈۋېتىش لازىم. 

دىئابېت كېسىلىگە گىرىپتار بولغانلار چىلان ئىستېمال قىلماسلىقى لازىم. ئادەتتىكى كىشىلەر چىلاننى كۆپ يېسىمۇ ئاشقازان كىسلاتاسى كۆپىيىپ كېتىش ۋە قورساق ئېسىلىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.